György Konrád, een groot én tragisch schrijver overleden

Konrád György  – in de Hongaarse naamvolgorde – was een liberaal in de zuiverste zin. Zijn hele leven hamerde hij op het recht op de individuele vrijheid van elk mens. Tragisch is in dit verband dat hij in een tijdsgewricht leefde en op een plek in de wereld waar hij  die vrijheden niet of onvoldoende uitoefenen kon. Maar ja, had hij – levend in een min of meer vrije samenleving – dan wel zijn hoogstaande literatuur kunnen afleveren? Is het niet zo dat uit het ’menselijke lijden’ de mooiste kunst geboren wordt?

Konrád groeide op in Berettyóújfalu – Oost-Hongarije -, daar bracht hij zijn eerste 11 levensjaren door. Hij bezocht de Joodse school maar door de Duitse bezetting werd zijn familie een prooi voor de Nazi’s. Konrád overleefde de oorlogsgruwelen door onder te duiken in een door de Zwitsers gesponsord huis in Boedapest. Zijn ouders werden gedeporteerd…..

Toen Konrád de kans kreeg om te studeren greep hij deze met beide handen aan, zowel literatuurwetenschappen, sociologie en psychologie waren de interessegebieden van de leergierige student. In de communistische tijd van na de tweede wereldoorlog was de schrijver tot het einde – in 1989 – persona non grata. Hij had ’op z’n gemakje’ zijn vaderland kunnen verlaten, de kameraden van de ’grote’ leider en verrader van de Hongaarse opstand van 1956, János Kádár  waren hem liever kwijt dan rijk geweest. Desondanks verkoos Konrád de rol van ’dissident in eigen land’ en dat is in hoge mate te prijzen. Tot het jaar 1988 verbleef zijn literaire werk in Hongarije op de zwarte lijst die door de Kádárkameraden was opgesteld.

Het werk van Konrád kan gekenschetst worden als ’autofictie’. Personages in zijn boeken delen met ons hun ervaringen die – gedeeltelijk – over het leven van de schrijver zelf gaan. De voortdurende innerlijke strijd tussen het willen behoren tot een bepaalde groep, het volgen van een idealistisch doel en de onbedwingbare drang naar individuele vrijheid, een volledig beschermde privacy is kenmerkend voor Konrád. Innerlijke dilemma’s die elke lezer ’ voor zichzelf’ herkent, zijn meeslepende schrijfstijl doet hier nog een schepje bovenop.

Één van zijn meesterwerken is het boek ’de medeplichtige’, a cinkos. Konrád begon deze roman – tevens een 60 jarig Hongaars geschiedenisoverzicht – in 1974 in Boedapest en schreef de laatste zin in 1978 tijdens een verblijf in New York. De Hongaarse samenleving van na de eerste wereldoorlog tot in de zeventiger jaren wordt haarfijn beschreven. Hoe overleef je een situatie van staatsterreur, hoe probeer je in dergelijke omstandigheden toch je eigenwaarde te behouden? In een psychiatrische instelling doet het hoofpersonage T. een poging om zich te ontdoen van zijn complete gedachtenwereld. Ondoenlijk natuurlijk, maar in de gegeven omstandigheden is die instelling de enige manier om te overleven. Zeer indringend geschreven, de lezer wordt er niet ’vrolijker’ van, maar ik denk dat dit ook geenszins de bedoeling des schrijvers was……..

Ik meen dat Konrád tevens een zwaarmoedig romantische inborst had, deze kwam nog duidelijker aan de oppervlakte na de ’Wende’ in Midden- en Oosteuropa rond 1989. Hij werd – een beetje op de achtergrond – politiek actief in de de partij SzDSz – het verbond van vrije democraten – waarvan hij tevens één van de oprichters was. In de landelijke raad van deze partij wilde hij zijn steentje bijdragen aan de democratische hervormingen in Hongarije. Een schrijver die zich bemoeit met de politiek? Dat zou weleens teleurstellingen kunnen opleveren! Deze verwachting kwam ook uit, in het jaar 2009 nam Konrád afscheid van de partij, hij kon zich niet meer verenigen met de partijstandpunten. In 2014 hief SzDSz zich vervolgens op, maar in 2009 was al kristalhelder dat de politieke rol van SzDSz in Hongarije was uitgespeeld. Toeval? Wie zal het zeggen….

Veel Fideszpartijleden– de partij van medeoprichter Viktor Orbán – hebben ’hun voorland’ in de SzDSz, van oorsprong een partij gebaseerd op liberale waarden. In beginsel waren de SzDSz'ers en Fidesz'ers  bloedbroeders, maar de SzDZs’ers verkozen in de negentiger jaren en in het eerste decennium van de 21e eeuw de kant van de socialisten, de MSzP. Orbán was door dit ’verraad’ furieus en daarmee was de onderlinge haat tussen beide partijen geboren.

Ik vermoed dat Konrád vanuit zijn idealistisch/naïeve oogpunt had gehoopt dat Hongarije zich alras zou transformeren tot een democratie die op de westerse leest is geschoeid. Helaas bleek deze hoop ijdel. Met zijn ’SzDsZ pet’ op heeft hij voortdurend snoeiharde kritiek geleverd op de door hem omschreven ’maffiapraktijken’ van de Fideszpartij en haar voorman, ene Viktor Orbán. Op kritiek op zijn eigen partij die jarenlang in ’cohabitatie’ leefde met de socialisten van oud Kádárist’ voormalig premier Gyula Horn en ene Ferenc Gyurcsány heb ik de schrijver overigens minder kunnen betrappen.....

In 2014 sloeg Konrád zelfs volledig door, zijn afkeer van Fidesz en Orbán had het disproportionele gevolg dat de antisemitische Jobbikpartij zijn voorkeur genoot boven de Fidesz als de volgende regeringspartij. Ik ga er nog steeds vanuit dat de romanticus Konrád het niet kon verkroppen dat het met het democratisch gehalte in Hongarije – in 2014- er niet zo florissant uitzag (sindsdien is het overigens allemaal nog veel slechter geworden....). Ach, in één van mijn voorgaande columns heb ik het al eens aangegeven: Hongarije is in democratische zin een jongetje/meisje van 8 jaar met de duim nog in de mond, Nederland is in deze zin een adolescent die overigens nog niet droog is achter de oren. En misschien ook wel nooit droog wordt…..Maar dat Hongaarse  jongetje/meisje van 8 jaar is morgen niet plotsklaps een puber, laat staan een jong volwassene…….(noot: inmiddels is het Hongaarse jongetje/meisje op een leeftijd gekomen van een kleuter, niet ouder dan 5 jaar dus.....)

Tot slot nog Konrád’s begrafenis. Onlangs werd hij op een Boedapester kerkhof ter aarde besteld en natuurlijk was een aantal prominente rouwenden aanwezig. Bijvoorbeeld één van de ’Grand Dames’ van de MSzP, Ildikó Lendvai en oud voorman van de SzDSz Gábor Kuncze. Én natuurlijk de onvermijdelijke Ferenc Gyurcsány en zijn echtgenote/politica Klára Dobrev. Van regerings/Fideszzijde was één of andere ’onderknuppel’ aanwezig. Een treurig lijstje wat mij betreft. Waarom? Afgezien van het feit dat Konrád een – politiek – tegenstander van de Orbánisten was had de Hongaarse premier toch wel iemand anders af kunnen vaardigen. Konrád had het verdiend dat de president van Hongarije, János Áder bij zijn graf had gestaan. Bij een dergelijke gebeurtenis is het ’verplicht gepast’ een landgenoot de eer te geven die hij ruimschoots verdient. Helaas, het was Orbán en zijn spindoctors niet gegeven….

Wat echter pas echt als tragisch – en tragikomisch – te kwalificeren valt was de prominente aanwezigheid van het echtpaar Gyurcsány. Als er op het gebied van democratie en vooral  de door Konrád  bejubelde individule vrijheid er lieden zijn die niets te zoeken hadden op Konrád’s begrafenis, dan zijn dat de Gyurcsánys wel. Schrijvers blijven veelal getormenteerde mensen, aan het einde van zijn leven trok Konrád één van zijn eindconclusies: ’ik heb altijd onder een slechte regering geleefd’. Daar moeten wij – eveneens getormenteerde lezers – het maar mee doen…….

Waar gemoord wordt, hebben de denkers hun werk niet goed gedaan.( György Konrád, Hongaars schrijver 1933 – 2019